Wczesne formy Homo sapiens są ewolucyjnymi potomkami Homo erectus, jednak badacze i w tym wypadku nie są
zgodni co do szczegółów. Jedna z teorii zakłada, że Homo sapiens rozwinął się w jednym tylko miejscu, skąd rozprzestrzenił
się, wypierając rozproszone grupy Homo erectus. Poszczególne populacje Homo sapiens oddalały się od siebie coraz bardziej,
co miało wpływ na powstanie współczesnych ras ludzkich. Mniej popularna alternatywna teoria przedstawia Homo erectus
tylko jako formę ewolucyjną, która stopniowo przekształcała się w gatunek Homo sapiens na obszarze całego Starego świata.
Żeby jednak zaakceptować tę koncepcję, trzeba najpierw uznać Homo erectus i Homo sapiens za jeden gatunek; obie te istoty
byłyby elementami jednej linii ewolucyjnej z wyraźnie zaznaczonymi stadiami wczesnymi i późnymi. Różnice między tymi
stadiami byłyby w takim razie tylko kwestią czasu.
Przykładem wczesnego etapu rozwoju Homo sapiens jest neandertalczyk, u którego nastąpiło wyraźne powiększenie
mózgu. Szczegółowe badania stanowisk neandertalskich w Europie i Azji Zachodniej wskazują, że legitymował się on
rozwiniętą kulturą i bardzo złożonym stylem życia. Odkrycia ze Shanidar w Iraku sugerują, że ludzie neandertalscy mieli idee
religijne i wierzyli w życie pozagrobowe już około 60000 lat temu. Z czasów niewiele późniejszych znane są przykłady sztuki
prehistorycznej i długotrwałego zasiedlenia stanowisk przez grupy łowców.
Bogactwo śladów bytowania neandertalczyków w Europie w ciągu 40000 lat dostarcza danych na temat ówczesnych
warunków życia. Z różnych przyczyn więcej badań przeprowadzono w Europie, dlatego też ubóstwo materiałów z Afryki, Azji
czy Ameryki nie może stanowić dowodu na europejską genezę współczesnego człowieka.
Stosunkowo niedawno, bo w ciągu ostatnich 10000 lat, różne grupy ludzi gatunku Homo sapiens zaczęły w
niektórych miejscach celowo produkować żywność Obecnie z wielu stanowisk posiadamy dowody archeologiczne na
udomowienie zwierząt i uprawę roślin, czym wiąże się pojęcie “rewolucji rolniczej”. W rzeczywistości zjawisko udomowienia
dzikich gatunków rozpoczęło się prawdopodobnie wcześniej, może około 100000 lat temu, kiedy pojawił się pierwszy sapiens.
Dane, jakimi w tym względzie dysponujemy, są niezwykle skromne, ale otwierają one bardzo ważne pole do dalszych badań
pradziejowych.
Powodzenie w rolnictwie pozwoliło grupom ludzi pozostawanie na jednym obszarze przez dłuższy okres, a także na
powiększenie liczebności pojedynczych grup Ten sposób życia skomplikował również obraz kultury, która charakteryzowała
ową kolejną, a może i zarazem ostatnią fazę ewolucji rodzaju ludzkiego. Tak zaczyna się okres “cywilizacji”, o którym wiele
wiemy dzięki pisanym świadectwom naszych najbliższych przodków .