Chronologiczne pierwszeństwo można przypisać różnym cywilizacjom w różnych regionach świata; na przykład w
Ameryce Środkowej prymat należy do Olmeków (choć nie jest wykluczone, że równie stary rodowód posiadają Majowie), a w
zachodniej części Starego Świata do Sumerów. Oczywiście każda młodsza cywilizacja była otwarta na wpływy miejscowych
pionierów i ich spadkobierców. jednakże do oceny początku i rozwoju jakiejkolwiek cywilizacji nieodzowne jest poznanie
warunków jej egzystencji, a więc gospodarki, technologii, systemu społecznego, demografii, ideologii i handlu zewnętrznego.
Zadaniem archeologicznych badań procesów zbliżeń kulturowych jest odkrywanie tych czynników, które ułatwiały wymianę
zarówno w aspekcie warunków lokalnych, jak społecznych konsekwencji handlu zewnętrznego. Samo tylko analizowanie
kontaktów ze starszymi cywilizacjami w kategoriach domniemanych wpływów to za mało. Nie można stosować przestarzałego
podziału cywilizacji na “pierwotne” i “wtórne”, proponowanego przez antropologa Mortona Frieda. Niewątpliwie różne
społeczeństwa utrzymywały pomiędzy sobą kontakt i z pewnością fakt ów w sposób znaczący wpływał na ich kultury. Jednak
jest to zadanie dla archeologów, którzy muszą najpierw udokumentować istnienie takich kontaktów, a dopiero potem badać ich
znaczenie. Wstępny podział na cywilizacje “pierwotne” i “wtórne” jest zbyt płynny.
Lepsze efekty daje badanie warunków istniejących na pewnym obszarze przed powstaniem złożonego systemu
społecznego, a następnie śledzenie rozwoju od etapu pierwszych rolników poprzez społeczeństwo klasowe, wykazujące
pewien stopień krystalizacji władzy, aż do społeczeństwa państwowego. Aktualne badania proponują nowe sposoby podejścia
do tego problemu. Ewolucja społeczna nie jest procesem jednolitym i społeczeństwo klasowe nie musi rozwinąć się w
społeczeństwo o charakterze państwowym. Jednak żadna cywilizacja nie rozwinęła się bez solidnych podstaw żywnościowych
oraz bez społecznego zróżnicowania pod względem zamożności i prestiżu.
Najnowsze poglądy
W ostatnim dziesięcioleciu doszliśmy do wniosku, że występuje tu bardziej ogólny problem. Nie wystarczy bowiem
badać jakąś izolowaną cywilizację. Musimy próbować wyjaśnić i zrozumieć te ogólne i nadzwyczaj ważne zjawisko, jakim jest
powstanie złożonego społeczeństwa, zjawisko, które pojawiało się niezależnie w różnych częściach świata, a później
występowało ponownie przez setki i tysiące lat na tych samych obszarach. Pokrewny problem stanowią stosunkowo częste
przypadki upadku społeczeństw wczesnopaństwowych, gdy owe złożone społeczeństwa o bogatej kulturze załamywały się
kompletnie, i raczej niespodziewanie, wchodząc w okres “ciemnych wieków”. Dobrze znany jest wypadek zaniku cywilizacji
mykeńskiej w Grecji ok. 1100 lat p.n.e., który wykazuje uderzające podobieństwo do gwałtownego upadku państwa Majów ok.
900 roku n.e., a także do upadku innych społeczeństw wczesnopaństwowych, m.in. w dolinie Indusu ok. 1900 roku p.n.e.
Niektóre wczesne uogólnienia tematu powstania i upadku cywilizacji, jak np. angielskiego historyka Arnolda J.
Toynbee (1889-1975) były raczej anegdotyczne: wyjaśniały fakty poprzez ich opis. Inne podkreślały tylko jeden ważny
czynnik. Dla przykładu Karol Wittfogel w Despotyzmie orientalnym (1957) przykładał dużą wagę do intensyfikacji produkcji
żywności poprzez wprowadzenie do rolnictwa irygacji, co miało mieć decydujący wpływ na centralizację władzy w
społeczeństwach, o których mówi ta książka.
Gordon Childe był pierwszym archeologiem, który drogą systematycznych studiów zebrał i opublikował wiele
danych w pracy Najdawniejszy wschód (1928). Zarys swoich poglądów zawarł w następnych, ciekawie i po mistrzowsku
napisanych pracach: Człowiek stworzył sam siebie (1937) i Rewolucja miejska (1950). Kolejną ciekawą propozycją były
koncepcje amerykańskiego antropologa Roberta Adamsa, zawarte w jego wykładach o Lewisie Henry Morganie i wydane w
roku 1956 pt. Ewolucja społeczeństwa miejskiego. W tej pracy po raz pierwszy został systematycznie porównany rozwój
cywilizacji na dwóch różnych obszarach, mianowicie wczesnej Mezopotamii i przedhiszpańskiego Meksyku. Ojcem-
założycielem antropologii ewolucyjnej był Morgan (1818-1881). Jego Społeczeństwo pierwotne (1877) miało poważny wpływ
na Karola Marksa, który kładł nacisk na stosunki pomiędzy strukturami ekonomicznymi i socjalnymi w społeczeństwach
przedkapitalistycznych. Zawarte w koncepcji Marksa pojęcia “sposobu produkcji” i “stosunków produkcji” wpłynęły na kształt
myśli Childe’a i bezpośrednio lub pośrednio oddziaływały na postawę większości jego uczniów. Obecnie niektórzy badacze
powracają na nowo do oryginaInych prac Marksa, z których czerpią pewne inspiracje.