Szkoła neomarksistowska, którą
reprezentują m.in. Maurice Godelier i Jonathan Friedman, podkreśla wzajemne oddziaływania pomiędzy aktywnością
ekonomiczną i innymi aspektami życia społecznego, czyniąc to w sposób zapoczątkowany przez Marksa. Szkoła ta zdobyła
sobie wielu zwolenników.
Jednakże postronnemu obserwatorowi wydaje się czasami, że uczeni z owej szkoły więcej czasu poświęcają
wyjaśnianiu ipsissima verba Marksa często poprzez tekstualną analizę bardzo zwięzłych cytatów, niż badaniu rzeczywistych
problemów wynikających z danych, które uzyskano w trakcie z górą już stuletnich prac archeologicznych i historycznych.
Ważnym nowym sposobem badań jest analiza wczesnych grup społecznych z punktu widzenia ich organizacji
przestrzennej. Metoda ta zaczerpnęła wiele inspiracji od szkoły “analizy przestrzennej” we współczesnej geografii, operującej
teorią “miejsc centralnych”, którą zapoczątkował W. Christaller (l863-1969). Obserwował on uderzającą regularność
rozmieszczenia i rozlokowania osad w krajobrazie zurbanizowanym. Następnie badał prawidłowości w zróżnicowaniu
wielkości i układu osad. Te pomysły zostały zastosowane bezpośrednio do badań wczesnych okresów cywilizacji w
Mezopotamii przez Grega Johnsona. Inni badacze wskazywali na istnienie wielu społeczeństw, u których występowały tzw.
“jednostki wczesnopaństwowe”: cywilizacje te charakteryzowało niezależne państwo z głównym ośrodkiem i obszarem ok.
1500 km2.
Kolejną obiecującą metodą jest rozpatrywanie społeczeństw “wczesnopaństwowych” nie z punktu widzenia
intensyfikacji produkcji żywności, co podkreślał Karol Wittfogel, lecz raczej jako organizacji o sprawnym systemie
informacyjnym, który ułatwia rozwój administracji centralnej. Ta metoda została z powodzeniem wykorzystana przez Kenta
Flannery’ego w ciekawym artykule Ewolucja kulturowa cywilizacji (1972) i przez Henry’ego Wrighta i Grega Johnsona w ich
badaniach nad hierarchią osad w okresie formowania się pierwszego państwa na terenie Iranu.
Tego rodzaju teoretyczne objaśnienia nie stanowią czysto gabinetowych hipotez. Odgrywają one coraz większą rolę w
projektowaniu skomplikowanego programu badań i wykopalisk. Dzisiejsze prace wykopaliskowe są coraz silniej zorientowane
na pewne określone cele archeolodzy podejmują swe badania, aby uzyskać odpowiedź na pytania wynikające z ogólniejszych
teoretycznych rozważań. Archeolodzy poszukują tych odpowiedzi najprostszym, a zarazem najbardziej efektywnym
sposobem.
W tego typu dociekaniach stosowane bywają propabilistyczne wzorce próbkowania, które mogą podobnie jak cała
statystyka odstręczać nie-specjalistów. Lecz umiejętnie stosowane metody te nie muszą dehumanizować badań nad
przeszłością – ostatecznie są one jedynie technikami służącymi do rozwiązywania specyficznych, dobrze postawionych
problemów.
Większość ostatnich badań ma charakter interdyscyplinarny. Tego typu były pionierskie badania amerykańskiego
archeologa R.K. Braidwooda, który poszukiwał początków zachodnioazjatyckiego rolnictwa i okopał w latach 1948-1955 osadę
wczesnorolniczą Dżarmo. Podobne badania były prowadzone w dolinie Teotihuacan w Meksyku pod kierunkiem R.S.
MacNeisha. Analogiczne metody zostały zastosowane do badań wczesnych społeczeństw na wielu obszarach. Przykładem są
badania Kenta Flannery’ego w rejonie Oaxaca w Meksyku, McNeisha w Peru, Franka Hole’a w Iranie, Cheta Gormana i jego
współpracowników w Tajlandii, ekspedycja uniwersytetu Minnesota w Messynie, a także wykopaliska autora na wyspie Melos
w Grecji.