Tego typu modelowanie systemów dynamicznych zostało niedawno zastosowane przez Jeremy Sabloffa i jego
kolegów do badań symulacyjnych problemu upadku cywilizacji Majów. Są to jednak dopiero początkowe próby, raczej
eksperyment: teoretyczne niż poważne i satysfakcjonujące rozwiązania.
W każdym razie jasne jest, że archeologia przeszła w ciągu ostatnich trzech dziesięcioleci od stadium, w którym
wystarczało prowadzenie wykopalisk i opisywanie znalezisk, do stadium w którym staramy się po przez porównania i
generalizacje uzyskać wgląd w ogólniejsze procesy leżące u podstaw cywilizacji. Cc prawda niewiele uzyskano dotąd
definitywnych rozwiązań, lecz powszechny staje się pogląd, że problem jest poważny i wart zachodu nie tylko dla zrozumienia
zapomnianych cywilizacji, od dawna martwych, ale dlatego, że jego badanie może nam przynieść lepsze rozumienie naszego
własnego świata, świata w którym przemiany technologiczne i ideologiczne następują sobie z oszałamiającą prędkością i w
sposób którego nie pojmujemy. Studia nad wczesnymi cywilizacjami stwarzają najlepszą sposobność, aby doświadczenia
zgromadzone przez dawnych ludzi zastosować do wzbogacenia egzystencji człowieka współczesnego.
EGIPT
STAROŻYTNY EGIPT
Wprowadzenie
Historię starożytnego Egiptu zamyka się zwykle datami: ok. 3100-332 p.n.e., z których pierwsza oznacza początek
dziejów dynastycznych, a druga zajęcie kraju przez Aleksandra Wielkiego, kiedy to nastąpił kres niezależności egipskiej.
Okres ten jest zwykle dzielony na 30 lub, czasami, 31 dynastii. System został wprowadzony przez kapłana i historyka
Manetona, żyjącego za panowania dwóch pierwszych Ptolemeuszy. Tradycyjnie stosuje się także inne, ogólniejsze podziały
dziejów Egiptu, choą system tutaj przyjęty różni się od nich w kilku punktach.
Ok. 3100-2613 p.n.e. Okres wczesnodynastyczny – dynastie I-III.
Ok. 2613-2160 p.n.e. Stare Państwo – dynastie IV- VIII.
Ok. 2160-2040 p.n.e. Pierwszy okres przejściowy – dynastie IX – wczesna XI.
Ok. 2040-1652 p.n.e. Średnie Państwo – dynastie późna XI-XIII.
Ok. 1652-1567 p.n.e. Drugi Okres Przejściowy – dynastie XV-XVII.
Ok. 1567-1069 p.n.e. Nowe Państwo – dynastie XVIII-XX.
Ok. 1069-656 p.n.e. Trzeci Okres Przejściowy – dynastie XXI-XXV.
656-332 p.n.e.Epoka Późna – dynastie XXVI-XXX (XXXI).
Daty panowania dynastii i poszczególnych władców określa się dzięki informacjom zawartym w licznych źródłach.
Dane Manetona są pod tym względem niepewne i cenniejsze są listy królów ułożone przez samych Egipcjan. Najważniejsze z
nich, to: Papirus turyński, dokument powstały w czasach XIX dynastii, i tak zwany Kamień z Palermo, z którego zachowały
się tylko fragmenty, przynoszące szczegóły o panowaniu poszczególnych władców i informacje o wydarzeniach sięgających aż
do końca V dynastii. Słabą stroną wszystkich tych źródeł jest brak zastosowania w nich ciągłego system datacji, którego
Egipcjanie nigdy nie posiadali. Toteż w celu powiązania historii egipskiej z naszym systemem chronologicznym trzeba
posłużyć się danymi astronomicznymi, a dla okresu późniejszego także datowaniem porównawczym.
Rok kalendarza egipskiego, liczący 365 dni, podzielony był na trzy okresy po 4 miesiące w każdym oraz 5 dni
dodatkowych, zwanych epagomenami. Dokładny rok astronomiczny zawiera natomiast nieco więcej niż 365 i 1/4 dnia. Zatem,
wobec braku wyrównania rozbieżności, po czterech latach oficjalny początek rok wypadał o cały dzień wcześniej w stosunku
do rok astronomicznego, po 120 latach o miesiąc wcześniej dopiero po 1460 latach wszystkie charakterystyczne wydarzenia
astronomiczne pokrywały się z dniami kalendarza oficjalnego, a cały cykl zaczynał się od nowa.
Korzystną okoliczność stanowi fakt, że ukazanie się Psiej Gwiazdy (Syriusza) na niebie, po okresie gdy była
niewidoczna, obchodzono przez Egipcjan jako dzień Nowego Roku. Szczęśliwym trafem zachowała się informacja, że w 139 r.
n.e. słoneczny wschód Syriusza zbiegł się z pierwszym dniem roku kalendarza państwowego. Uzbrojeni w tę wiadomość
możemy zupełnie dokładnie ustalić daty odnoszące się do tych wcześniejszych wydarzeń, o których wiemy, że zbiegły się z
owym zjawiskiem astronomicznym. Te racjonalne i pewne podstawy chronologiczne pozwalają posługiwać się danymi
Manetona, listami królów i innymi źródłami, np. inskrypcjami historycznymi, genealogiami rodzinnymi itp. przy
opracowywaniu chronologii poszczególnych dynastii, która jest podstawą naszych badań nad starożytnym Egiptem.
Okres wczesnodynastyczny (dynastie I-III) ok. 3100-2613 p.n.e.
Przełomowym wydarzeniem w historii Egiptu, podkreślanym współcześnie, a na różne sposoby symbolicznie
wyrażanym przez jego starożytnych mieszkańców, było zjednoczenie Górnego i Dolnego Egiptu pod władzą jednego
panującego.
Dzielnice te nie były nigdy wyraźnie określone, choć wydaje się, że Egipt Dolny obejmował zasadniczo Deltę i, być
może, rejon bezpośrednio przylegający do jej południowego skraju. Egipt Górny natomiast obejmował pozostałą część kraju
aż do okolic (lub samej) pierwszej katarakty.
Tożsamość pierwszego króla zjednoczonego państwa osłonięta jest tajemnicą. Według Manetona i pewnych list
królów był nim Menes. Uważa się, że pod imieniem tym kryje się historycznie poświadczona postać Narmera, którego udział w
wydarzeniach prowadzących do zjednoczenia kraju został ustalony w sposób nie budzący wątpliwości. Trwanie okresu
wczesnodynastycznego oblicza się na prawie 500 lat, lecz niemal całkowity brak świadectw pisanych czyni go dla historyków
ciemną, fragmentarycznie tylko oświetloną epoką. Kraj rządzony byt z Memfis (obok dzisiejszego Kairu) i tradycja przypisuje
założenie tego ośrodka samemu Menesowi. Tutaj znajdował się pałac królewski, a władcy, przynajmniej trzeciej dynastii,
grzebani byli w najbliższej okolicy, najczęściej w Sakkarze. Nie znaleziono jeszcze odpowiedzi na pytanie, gdzie grzebani byli
królowie dwóch pierwszych dynastii. Należące do wielu z nich pomniki grobowe odnaleziono zarówno w Sakkarze jak i w
Abydos, w Górnym Egipcie, ale trudno jest rozstrzygnąć, które z nich istotnie związane były z faktycznym pochówkiem.
Już we wczesnych dniach swej historii Egipt utrzymywał stosunki handlowe z położonym na wybrzeżu Libanu
Byblos i był aktywny w Nubii, na południe od pierwszej katarakty. Świadczą o tym wykopaliska w Buhen, w pobliżu drugiej
katarakty. Także od początku trzeciej dynastii, jeśli nie wcześniej, działały w Wadi Maghara na Synaju kopalnie turkusów.
Żadne z tych handlowych przedsięwzięć, jak się wydaje, nie przybierało charakteru agresywnego, choć Egipcjanie
mieli od czasu do czasu powód, by bronić się przed miejscową ludnością. Polityka wczesnych królów, polegająca na
reagowaniu tylko na prowokacje, była prawie bez zmian kontynuowana przez ich następców aż do końca Średniego Państwa.
Owym tajemniczym władcom przypada zasługa zbudowania podstaw, na których została wzniesiona monolityczna cywilizacja
Starego Państwa. Nasza wiedza o tym twórczym okresie pozwala nam ujrzeć kulturę szybko dojrzewającą i posiadającą już
wiele cech charakterystycznych.