Pierwszy Okres Przejściowy i Średnie Państwo (dynastie IX-XIII) ok. 2160-1652 p.n.e.
Wydaje się, że niepomyślna sytuacja w państwie utrzymywała się przez cały okres panowania IX dynastii. Jej
“królowie” rządzili z miasta Herakleopolis (po egipsku Nennesut), leżącego około 46 km na południe od Memfis. Ten ostatni
ośrodek nadal pozostawał stolicą administracyjną. Przez blisko 30 lat najwyraźniej nie kwestionowano ich władzy, ale jej
rzeczywisty zasięg, zwłaszcza w odniesieniu do Delty, pozostaje trudny do określenia.
Podczas zamętu, panującego pod koniec rządów VI dynastii, sąsiednie plemiona azjatyckie, korzystając ze
sprzyjającej dla siebie okazji, przekroczyły wschodnią granicę Egiptu i osiedliły się na przylegających do niej żyznych
ziemiach. Jest jednakże mało prawdopodobne by udało im się w owym czasie zająć całą tą dzielnicę. Zachodnia Delta
utrzymała zapewne swą niezależność od Azjatów i zwierzchnictwa Herakleopolis.
Nazwa Teby (po egipsku Weset) po raz pierwszy pojawiła się w historii Egiptu wówczas, gdy potężna rodzina z
południa zakwestionowała prawa herakleopolitańskiej dynastii do tronu. Przez około 90 lat, wliczając w to przerwy, rywale
prowadzili wojnę domową prowincjonalnych naczelników bez wątpienia wciągniętych do konfliktu. Wydaje się jednak,
toczyła się wokół nich zawzięta walka, główną troską była ochrona własnych interesów i stanu posiadania swoich poddanych.
Około 2040 r. p.n.e. rywalizacja została rozstrzygnięta na korzyść Teban, dowodzonych przez Nebhepetre
Mentuhotepa, i cały kraj znów uznał zwierzchność jednego króla. Od chwili dojścia do władzy w 2060 p.n.e. Nebhepetre
panował 50 lat i podczas srogich rządów przywrócił w Egipcie wewnętrzny ład. Musiał niewątpliwie oprzeć się na niektórych
starych prowincjonalnych rodach arystokratycznych, niemniej tworzył też nową elitę, lojalną wobec Teb.
Stabilizacja wewnętrzna zachęcała do wznowienia aktywnej polityki zagranicznej. Przywrócona została pozycja
Egiptu w Dolnej Nubii (Wawat), częściowo w wyniku osobistej interwencji króla, i dzięki temu dostępne stały się południowe
szlaki handlowe. Jednocześnie Azjaci zostali przepędzeni ze wschodniej części Delty. Wyprawy handlowe do Syrii i Palestyny
mogły być organizowane przez arystokrację z zachodniej Delty w okresie herakleopolitańskim, ponownie wyruszały na mocy
królewskiego rozkazu.
Za panowania Sanchkare Mentuhotepa, następcy Nebhepetre, wielka ekspedycja wyprawiła się przez wschodnią
pustynię ku Morzu Czerwonemu i do Krainy Punt, leżącej na terenach dzisiejszej Etiopii i wschodniego Sudanu. Do tego
zasobnego w naturalne bogactwa kraju egipskie wyprawy handlowe docierały przynajmniej od czasów V dynastii, jeśli nie
wcześniej.
Można spotkać się z sugestią, że upadek XI dynastii przyśpieszony został przez krótkotrwały nawrót niepomyślnych
warunków atmosferycznych, ale dowody na to są dość wątpliwe.
Założyciel XII dynastii, Amenemhat, był prawdopodobnie wezyrem (po egipsku czati), który za panowania ostatniego
króla XI dynastii, Nebtauire Mentuhotepa, dowodził poszukiwawczą ekspedycją do Wadi Hammamat. Jako Sehetepibre
Amenemhat I stał się pierwszym z szeregu energicznych, zdolnych i w efekcie długo panujących władców. Pod ich rządami
wzrastał dobrobyt kraju, a kultura osiągnęła nowy poziom rozwoju. Mimo że Sehetepibre został, jak się wydaje, zamordowany
przez spiskowców, to jednak dynastia utrzymała się przy władzy dzięki wyznaczeniu kilka lat wcześniej jego syna Senwesereta
(w literaturze polskiej częściej występuje imię Sezostris przyp. tł.) na współregenta, a zwyczaj ten stosowali także następni
władcy.
Prawdopodobnie Sehetepibre podjął decyzję o przeniesieniu dworu do Icz-Tawi. Dokładna lokalizacja tej
miejscowości nie jest jeszcze znana, choć wiadomo, że leżała ona gdzieś między Memfis a Medum. Wydaje się, że rezydencja
królewska pozostawała tam przez cały okres panowania dynastii. Tu organizowano skomplikowany administracyjny aparat
państwowy i stąd też był on kierowany za pośrednictwem, usytuowanego jak zwykle najwyżej, urzędu czati. Trudno orzec,
jaką rolę odgrywała stara, prowincjonalna arystokracja. Swego rodzaju negatywnej odpowiedzi na to pytanie dostarcza nam
informacja, że za panowania Chakaure Senwesereta III (1878-1843 p.n.e.) wpływy lokalnych wielmożów zostały ograniczone.
Trudno jest jednak powiedzieć, do jakich granic i w jaki sposób udało się tego dokonać. Wiadomo, że w okresie XII dynastii,
prawdopodobnie za panowania Chakaure, przeprowadzono reorganizację administracji. Polegała ona na podziale całego kraju
na trzy okręgi (po egipsku w’rt), zarządzanie którymi powierzono powołanym specjalnie do tego celu organom.
Dla omawianego okresu charakterystyczne jest też znaczenie, jakie przywiązywano do działań w oazie Fajum. Ich
celem było, jak się wydaje, uregulowanie przepływu wód zasilających jezioro MoeĄs i przystosowanie dla potrzeb rolnictwa
terenów położonych w jego sąsiedztwie. Trudno jest stwierdzić, komu należy przypisać zasługi na tym polu. Prawdopodobnie
przedsięwzięcie to zainicjował Sehetepibre, a doprowadził do pomyślnego zakończenia Nymaatre Amenemhat III (1842-1797
p.n.e.). Możliwe jest także, iż basen oazy Fajum służył w czasach panowania Nymaatre jako zbiornik przeciwpowodziowy.
Dzięki temu Dolny Egipt chroniony był przed katastrofalnymi skutkami poświadczonej dla tego okresu serii nadzwyczaj
wysokich przyborów rzeki. Można było także choć część niszczycielskich wód powodziowych zatrzymać jeszcze w Nubii,
gdzie egipskie urządzenia irygacyjne zostały w znacznym stopniu zniszczone. Królowie XII dynastii poświęcili wiele czasu i
wysiłku na zarządzanie obszarem między pierwszą a drugą kataraktą zarówno po to, by ułatwić handel z krainami na południu
jak i w celu ochrony działalności kopalni i kamieniołomów w samej Dolnej Nubii. Podjęte za panowania Sehetepibre i jego
syna, Cheperkare Senwesereta I, wyprawy, o charakterze przynajmniej w części militarnym, świadczą o zdecydowanym
dążeniu Egiptu do zapewnienia sobie panowania na tym obszarze. Dowodzi tego też budowa imponujących, obwarowanych
składnic w strategicznych punktach kraju rozciągającego się między dwiema pierwszymi kataraktami szczególnie dużo
skoncentrowano ich w okolicach drugiej katarakty. Dwie inne warownie tego typu założone zostały wejścia do Wadi el-Allaqi
na wschodniej pustyni. Ich raison d’etre wynikała niewątpliwie z założenia kopalni złota w Wadi, choć ilość wydobywanego w
tym okresie kruszcu nie była zapewne zbyt wielka. Złoto było też najprawdopodobniej uzyskiwane z obszarów położonych
jeszcze dalej na południu, z kraju znanego od tego czasu jako Kusz.
Jeśli polityka egipska w stosunku do Dolnej Nubii miała na celu jej opanowanie, to odmiennie kształtowała się ona
wobec obszarów północno-wschodnich. W okresie XII dynastii wiemy o jednej tylko wyraźnie wojennej wyprawie, która za
panowania Chakaure wtargnęła na pewną odległość w głąb Palestyny. Wszystkie inne kontakty miały jak się wydaje,
handlowy charakter i, sądząc na podstawie dostępnych nam informacji, były rozległe i stałe. Jednakże o ile w Palestynie
ograniczano się niemal wyłącznie do misji handlowych, to z Syrią, a zwłaszcza z obszarami leżącymi wzdłuż szlaków
przybrzeżnych, starano się zapewne nawiązać stosunki dyplomatyczne, choć trudno jest orzekać o ich trwałości. Handel
odbywaŁ się z pewnością w obu kierunkach. Egipcjanie wraz z egipskimi wyrobami (niektóre z nich były darami królów)
docierali do Ugarat, Byblos, Katny i innych miejsc na kontynencie oraz, drogą pośrednią, na Kretę i Cypr. Natomiast azjatyckie
dary napływały do Egiptu. W Tod, w Górnym Egipcie, w szkatułkach opatrzonych imieniem Nebkaure Amenemhata II,
odnaleziono kolekcję przedmiotów pochodzenia syryjskiego, natomiast w grobowcu naczelnika Chnumhotepa w Beni Hasan
odkryto malowidło przedstawiające wizytę azjatyckiego wodza i jego świty, która miała miejsce za panowania Chacheperre
Senwesereta II (1897-1878 p.n.e.).